Kościół, przez wieki rozwijając swoją myśl społeczną, upominał się o podstawowe prawa człowieka. Znaczący wkład w nauczanie społeczne Kościoła miał Leon XIII (Gioacchino Vincenzo Raphaelo Aloisio Pecci, 1810-1903), który nazywany jest papieżem kwestii społecznej.
200. rocznica urodzin Leona XIII jest okazją do przybliżenia wkładu tego papieża w nauczanie społeczne Kościoła. Leon XIII kierował Kościołem w latach 1878-1903, kiedy to „wydarzenia natury ekonomicznej, jakie nastąpiły w XIX wieku, przyniosły burzliwe konsekwencje społeczne, polityczne i kulturalne. Wypadki związane z rewolucją przemysłową obaliły wielowiekowy porządek społeczny, przynosząc przy tym poważne problemy sprawiedliwości i stawiając pierwszą wielką kwestię społeczną, kwestię robotniczą, wyrastającą z konfliktu między kapitałem a pracą. W takiej scenerii Kościół dostrzegł konieczność zareagowania w nowy sposób: „res novae”, na które składały się wspomniane wydarzenia, stanowiły wyzwanie dla jego nauczania i powód do specjalnej troski duszpasterskiej, skierowanej do szerokich rzesz mężczyzn i kobiet. Zaistniała potrzeba odnowionego rozeznania sytuacji, które byłoby w stanie zarysować stosowne rozwiązania niezwykłych i nieznanych dotąd problemów” („Kompendium nauki społecznej Kościoła”, n. 88).
Chociaż najważniejszym dokumentem społecznym Leona XIII jest niewątpliwie encyklika „Rerum novarum” o tzw. kwestii robotniczej z 15 maja 1891 r., to jednak również inne dokumenty tego papieża na tematy społeczne mają ważne znaczenie dla rozwoju myśli społecznej Kościoła. Już na początku swojego pontyfikatu w encyklice „Inscrutabili Dei consilio” (21 kwietnia 1878 r.) wypowiedział się na temat różnych postaci istniejącego zła w społeczeństwie. Jeszcze w pierwszym roku swojego pontyfikatu Leon XIII w encyklice „Quod apostolici muneris” (28 grudnia 1878 r.) wskazał na błędy socjalistów, komunistów i nihilistów w podejściu do spraw społecznych.

Nauka o państwie i społeczeństwie

Leon XIII wielokrotnie wypowiadał się na temat państwa, społeczeństwa i władzy. Na temat państwa i o pochodzeniu władzy cywilnej papież wypowiedział się w encyklice „Diuturnum illud” (29 czerwca 1881 r.). W encyklice tej Leon XIII przestrzega przed manipulowaniem władzą, co, jego zdaniem, prowadzi do anarchii, nieładu i przewrotów. Papież w swoim nauczaniu nie ogranicza się jedynie do przestróg. W encyklice „Immortale Dei” (1 listopada 1885 r.) o ustroju państwa chrześcijańskiego zawarł swego rodzaju kodeks chrześcijańskiej polityki. Zdaniem Leona XIII, każda forma rządów może kierować się zasadami ewangelicznymi. W encyklice tej papież precyzuje również funkcję państwa, które ma czuwać nad dobrem swoich poddanych. Leon XIII przyznał również państwu pełną suwerenność, wyznaczając Kościołowi zwierzchność w zakresie idei.
W programie leoniańskim ważne miejsce zajmuje kwestia wolności, która ma swój wymiar indywidualny, ale również społeczny. Swoje poglądy na ten temat papież wyłożył w encyklice „Libertas praestantissimum” (20 czerwca 1888 r.). Według niego, wszystko, co wyklucza z życia normy Boże, zagraża wolności ludzkiej. Wolność nie może naruszać zasad chrześcijańskich.

Obowiązki obywateli

W swojej doktrynie społecznej Leon XIII powracał często do obowiązków obywateli wobec władzy cywilnej i Kościoła. Tak było w encyklikach „Sapientiae christianae” (10 stycznia 1890 r.) o obowiązkach katolików wobec Kościoła i „Graves de communi” (18 stycznia 1901 r.) o działalności społecznej katolików. Według Leona XIII, uległość wobec władzy państwowej jest zalecana dopóty, dopóki władza ta nie narusza przykazań Bożych. Papież zachęca również wiernych świeckich do walki o realizację w życiu publicznym zasad katolickich. Papież pisze też bardzo wyraźnie o chrześcijańskiej demokracji.

Kwestia robotnicza

Najważniejszym dokumentem społecznym Leona XIII jest encyklika „Rerum novarum”, o tzw. kwestii robotniczej, z 15 maja 1891 r. W encyklice tej, która jest odpowiedzią na pierwszą wielką kwestię społeczną, Leon XIII zastanawia się nad położeniem pracowników najemnych, szczególnie ciężkim dla robotników przemysłowych, dotkniętych niezasłużoną nędzą. Papież wymienia błędy, które spowodowały zło społeczne, odrzuca socjalizm i jako środek zaradczy przedstawia „katolicką naukę na temat pracy, prawa własności, zasady współpracy - precyzując ją i aktualizując - którą przeciwstawia walce klas jako podstawowej metodzie wprowadzania przemian społecznych - na temat prawa słabych, godności ubogich i obowiązków bogatych, na temat udoskonalania sprawiedliwości przez miłość oraz na temat prawa do tworzenia związków zawodowych” („Kompendium NSK”, n. 89). Głównym tematem „Rerum novarum” jest stworzenie sprawiedliwego porządku społecznego. „Cała doktryna społeczna może być pojmowana jako aktualizacja, pogłębienie i rozszerzenie początkowego, zasadniczego rdzenia zasad przedstawionych w encyklice «Rerum novarum»” („Kompendium NSK”, n. 90).

Inne kwestie społeczne

Leon XIII podejmuje również w swoim nauczaniu kwestię małżeństwa i rodziny. Czyni to w encyklice o małżeństwie chrześcijańskim „Arcanum divinae sapientiae” (10 lutego 1880 r.). Papież potępia także bardzo zdecydowanie działalność masonerii. Czyni to w encyklice „Humanum genus” (20 kwietnia 1884 r.). „Otóż owoce, które sekta masońska rodzi, zabójcze są i gorzkie. Z najpewniejszych danych, na któreśmy się wyżej powołali, narzuca się jeden wniosek, iż mianowicie ostatecznym celem ich zamierzeń jest: obalić doszczętnie ład religijny i społeczny powstały na gruncie instytucji chrześcijańskich i zastąpić go nowym ładem, uformowanym według ich założeń, których podstawowe zasady i prawa zaczerpnięte zostały z naturalizmu” - czytamy w encyklice o masonerii. Zdaniem Leona XIII, masoneria jest wrogiem dobrych obyczajów w życiu prywatnym i publicznym.